در فاصله سی متری از باروی قلعه، برج های مربع شکلی به ابعاد 10×10 متر ساخته شده و بخشی از آن (حدود پنج متر) از بارو (دیوار قلعه) بیرون زده بود.
حیاط مرکزی: در مرکز دژ حسنلو یک حیاط چند ضلعی نامنظم ساخته شده است. دور تا دور این حیاط را تالارهای ستون دار، ایوان های دراز و اتاق های کوچک و بزرگ تشکیل می دهند. در انتهای جنوبی حیاط قربانگاه قرار دارد و در انتهای شمالی آن چند لوح سنگی به ارتفاع سه متر و بدون هیچ گونه علامت دیده می شود.
بناهای وابسته به حیاط مرکزی نیز عبارت اند از:
بناهای شرقی: در جنوب شرقی حیاط مرکزی یک تالار وسیع با چند انباری از زیر خاک بیرون آمده است که در این تالار خمره های بزرگ متعددی یافت شده است و در شمال این انبار قدیمی ترین و اولین تالار ستون دار به طول شش و عرض چهار متر قرار گرفته که راه ورودی آن از انبار است.
در مرکز این تالار دو ردیف چهار ستونی تعبیه شده که فاصله ستون ها از یکدیگر پنج متر است و در کنار دیوارها ته ستون های سنگی دیده می شود.
محراب یا محل اصلی معبد در جنوب تالار قرار دارد و در شمال این تالار چند اتاق کوچک و بزرگ ساخته شده است که در میان این تالار اسکلت دو اسب پیدا شده است.
بناهای جنوبی: در جنوب حیاط مرکزی یک واحد ساختمانی شامل اتاق ها و تالارهای متعدد ساخته شده است که معبد دوم شامل تالاری ستون دار است و بخشی از این واحد ساختمانی را تشکیل می دهد.
به فاصله 5/3 متری از در ورودی سمت شمالی تالار، سکویی به اضلاع 2×3 متر قرار دارد که این سکو احتمالاً جهت انجام پاره ای از مراسم مذهبی چون تقسیم قربانی یا قرار دادن پی سوز به کار می رفته است.
در وسط جبهه جنوبی تالار، محلی شبیه محراب ساخته شده است که از آن به اتاق کوچک پشت معبد راه دارد که در داخل معبد محلی برای روشن کردن آتش مقدس در نظر گرفته شده بود و در جنوب غربی معبد اجاقی مستطیل شکل دیده می شود.
بناهای غربی: در گوشه جنوب غربی حیاط مرکزی معبد سوم یا تالار ستون دار سوم قرار دارد که این واحد ساختمانی از سمت شرق به حیاط مرکزی، از غرب به دیوار غربی قلعه (برج و باروی حسنلو)، از جنوب به راهرویی باریک و از شمال به راهی که در گذشته از معابر دژ حسنلو بود و به دروازه غربی حسنلو می رسید، محدود می شود.
این دروازه تنها راه ورودی دژ حسنلو از غرب است و واحد ساختمانی جنوب غربی که تالار ستون دار آن جدیدترین تالار ستون دار حسنلو به شمار می رود، در شمال غربی معبد دوم (واحد ساختمانی جنوب حیاط مرکزی) احداث شده است.
از گوشه جنوب غربی حیاط مرکزی دری به سوی تالار ستون دار این واحد باز می شود که تالار ستون دار این مجموعه به ابعاد 15×60×15 متر و تقریباً مربع شکل است.
سبک استقرار ستون های آن شبیه واحد جنوبی حیاط مرکزی است که دو ردیف چهار ستونی به انضمام دو پایه ستون هایی که در کنار دیوار قرار دارند سقف را نگهداری می کردند.
شیوه ساخت این تالار با حذف پایه های ستون های کنار دیوار، شبیه بناهای دوره هخامنشی مخصوصاً تالارهای ستون دار کاخ های تخت جمشید است.
حیاط مرکزی با ورودی بزرگی به اتاق های غربی حیاط که بخشی از فضاهای واحد غربی را تشکیل می دهند و سپس به تالار ستون دار این واحد ارتباط پیدا می کند که این واحد ساختمانی نیز در شمال دارای ورودی بزرگی است که با پله های درازی به طول 9 تا 11 متر به داخل راهروی بلندی به طول 22 متر و عرض 9 متر راه پیدا می کند.
مهمترین اثر مکشوفه تپه باستانی حسنلو که اهمیت ویژه ای در جهان و باستان شناسی برخوردار است جام طلایی حسنلو است که در تابستان 1985 به وسیله 'رابرت دایسون' از این مکان کشف شد.
این جام یک پارچ طلایی است که 20سانتی متر بلندی و 20 سانتی متر قطر دارد که در تاریخ باستان شناسی ایران و جهان یکی از مهم ترین اکتشافات علمی و از نادرترین آثار تاریخی، دینی و هنری دنیای باستان به شمار می رود.
وزن این جام 950 گرم است و هم اکنون در موزه ایران باستان تهران نگهداری می شود.
این جام اثر کاملا خیره کننده ای است، زیرا بیش از حد ظریف کاری داشته و فاقد ترکیب مجلل است.
قدمت جام طلایی کشف شده از تپه حسنلو در حدود دو هزار و 800 سال برآورد شده است چرا که این جام طبق نظر کارشناسان، 800 سال قبل از میلاد مسیح ساخته شده و بر روی بدنه این جام معروف، نقش های بسیاری حک شده است که احتمالا داستان حماسی را روایت می کنند.
کلیه نقش ها به وسیله یک نوار تسمه ای در بالا و یک تسمه در پایین محدود شده اند، صحنه ها بنابر اهمیت شان در یک یا دو ردیف که تنها با خط زمینه فرضی تقسیم شده اند، ترکیب یافته اند.
در بالاترین ردیف سه تن از خدایان هر یک سوار بر یک ارابه قرار دارند؛ دو ارابه به وسیله قاطر و یکی از آنها با گاو نر کشیده می شود.
در برابر سومین خدا کاهنی ایستاده است که جام بلندی را به دست دارد که این کاهن موی خود را در جلو پیشانی به طرف بالا شانه کرده است و گویا یک گوسفند قربانی را که به وسیله دو مرد در پشت سر وی آورده شده اند هدیه می کند.
این خدایان احتمالاً عبارت اند از خدای هوا که ممکن است به وسیله گاو نری که ارابه او را می کشد، مشخص شود.
دیگری خدای زمین که کلاه شاخداری به سردارد و سرانجام خورشید که با دایره خورشید بالدار روی سرش قابل تشخیص است.
تپه حسنلو یکی از مهمترین اماکن باستانی و تاریخی ایران و جهان به شمار می رود و باستان شناسان ایرانی و خارجی قدمت آن را حدود 800 تا 1400 سال قبل از میلاد تخمین زده اند و حدس دیگر آن است که آثار مربوط به ویرانه های تپه حسنلو در 700 یا 650 سال قبل از میلاد به آتش کشیده شده است.
شناسایی و حفاری این تپه باستانی در سال 1313 صورت گرفت و در سال 1315 بوسیله سر اورل اشتین دانشمند انگلیسی چندین گمانه در آن زده شد و مقداری هم اشیاء به دست آمد.
در سال 1326 یک کاوش تجارتی بوسیله فرهادی انجام گرفت که محمود راد نیز بازرس فنی این حفاری بود.
در سال 1328 از طرف اداره کل باستانشناسی علی حاکمی به اتفاق محمود راد مأمور کاوش علمی در این تپه باستانی شدند.
در سال 1334 شمسی یک هیئت مشترک ایرانی و امریکایی به ریاست پروفسور رابرت دایسون در تپه حسنلو مشغول کاوش شدند که در این حفاری و کاوش، از خرابه ها شهر، دژی از زیر خاک بیرون آمد که به عقیده باستان شناسان متعلق به قوم 'مانا' است.
دیوارهای این بناها و منازل و معابد آن با پایه های سنگی ساخته شده و در بالای آنها از آجرهای بزرگی به طول، 40 عرض 23 سانتیمتر و ضخامت 14 سانتیمتر استفاده شده است.
در سال 1337 هیئت مشترک ایران و امریکا ضمن حفاری در این تپه موفق به کشف جام بزرگ طلای حسنلو شد که دارای ارزش جهانی است.
در این حفاری اشیا دیگری همچون اقسام ابزار و ادوات جنگی مانند شمشیر، خنجر، نیزه، سرنیزه هایی از جنس مفرغ و آهن به همراه هزاران ظروف سفالی و اشیای استخوانی سنگی سفالی، شیشه ای و فلزی گوناگون که هر یک دارای ارزش تاریخی، باستانی و هنری هستند، کشف شده است که در موزه های ایران باستان، آذربایجان، آمریکا، فرانسه و دیگر کشورهای جهان نگهداری می شود.
مقدار زیادی از اشیاء حسنلو که امروزه در سالن موزه ایران باستان دیده می شود بوسیله این هیئت علمی به موزه تهران آورده شده است. ضمناً گزارش این حفاری بوسیله هیئت مزبور در جلد اول گزارشهای باستان شناسی در شهریور ماه 1329 چاپ شده است.
ساکنان اولیه تپه حسنلو احتمالا قومی بوده اند به نام مانائی که تمدنی بس وسیع و درخشان از خود به یادگار گذارده اند و محل سکونت آنها سرزمین های جنوبی دریاچه ارومیه بوده و نامشان به صورت «مان» در کتاب تورات هم آمده است.
وجود تپه های باستانی دیگر حکایت از این دارد که اقوام ساکن در حسنلو با اقوام ساکن در تپه های اطرافش از یک تیره بوده و با هم داد و ستد و ارتباط داشته اند.
از اشیای مکشوفه در این تپه چنین به نظر می رسد که آثار مفرغی آنها کاملا قابل مقایسه با آثار مفرغی لرستان یعنی قوم کاسی است.
به طور تقریبی 14 تپه باستانی در اطراف تپه حسنلو شناسایی شده اند که نشان از آبادانی، آب و هوای مناسب و رشد فرهنگی انسانهای روزگار کهن در این ناحیه دارند.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجان غربی و مدیر پایگاه حسنلو می گوید: این اثر تاریخی یکی از با ارزش ترین آثار کشور و آذربایجان غربی به شمار می رود که پیش بینی شده است بتدریج مورد ساماندهی قرار گرفته و بستر لازم برای حضور پرشمار گردشگران در آن فراهم شود.
محمد قربانی افزود: امسال برای مرمت این اثر 150 میلیون تومان اعتبار تخصیص یافته است که بر همین اساس کار مرمت بقایای معماری این مجموعه نیز آغاز شده است.
وی گفت: پیش بینی شده است برای مرمت این اثر که با استفاده از کاهگل خواهد بود از یک نوع ماده شیمیایی نیز در این ترکیب استفاده شود که در برابر رطوبت و باران مقاوم خواهد بود.
قربانی اضافه کرد: برای ساماندهی این مجموعه نیز از جمله آزادسازی اطراف برج و باروهای این مجموعه، فنس کشی، نصب تابلوهای راهنما در مسیر و داخل مجموعه، ایجاد گیشه بلیط فروشی و فراهم ساختن سایر امکانات رفاهی برای بازدیدکنندگان نیز مبلغ 600 میلیون تومان از سازمان میراث فرهنگی درخواست اعتبار شده است.
وی افزود: ضمن اینکه در کنار این امر تحلیل رایانه ای مجموعه حسنلو نیز در دست بررسی قرار دارد.