جام زرین حسنلو، آمیخته ای از هنر و اسطوره

میراث ما / رضا حیدری: جام زرین حسنلو یکی از مشهورترین اشیاء تاریخی کشور به شمار میآید که در سال 1336 در کاوشهای باستان شناسی تپه ای تاریخی به همین نام در دشت سلدوز در نقده به دست آمد ،این اثر ۲۱ سانتی متر بلندی، ۲۵ سانتی متر قطر و ۹۵۰ گرم وزن دارد.

این جام در میان آوارهای ساختمان سوخته موسوم به I غربی، بخشی از مجموعه معماری دوره چهارم حسنلو در تپه مرکزی یافت شد. این ظرف که در کنار استخوانهای دست فردی قرار داشت که در زمان فروریزی ساختمان در سالهای پایانی قرن 9 قبل از میلاد، به همراه ظرفی در حال فرار بود، تقریباً حدود 2800 سال بعد از آن حادثه توسط، باستان شناس امریکایی ، رابرت دایسون کشف می شود. این یافته، اثری بی بدیل و گرانمایه از هنرمندی طلاکاران باستان و همزمان تصویر گر حد اعلای مهارت فنی و طیف گسترده ای از موتیف های تزیینی بود و کلیدی برای فهم سنتهای مذهبی و اساطیری این محوطه می باشد، این جام به همراه اسکلت های سه مرد یافت شده است.که همگی در اتاق جنوب شرقی، اتاق 9 ساختمان سوخته I غربی میان لایة ضخیمی از نخاله های سوخته در قسمت پایین و انبوهی از آوارها در قسمت بالا گرفتار شده بودند . از این 3 نفر، فردی که در پیشاپیش دو نفر دیگر بود، شمشیری آهنی و خنجری با دسته طلایی با خود داشت، نفر دوم که جام در دست راست وی بود، ساعد بندی پوشیده بود که گواه آن ردیفهای متعددی از دگمه های برنزی است، فرد سوم نیز حامل یک گرز ستاره ای شکل، خنجر و شمشیر بود. محققان تاکنون نتوانسته اند از روی دگمه ها یا سلاحهای یافت شده مشخص سازند که این سه فرد در زمان آتش سوزی حسنلو از مهاجمان محوطه بودند یا از مدافعان محلی، به سبب آنکه این جام پیش از یافت شدن له شده بود، بازسازی دقیق فرم اولیه آن دشوار است. از ابعاد پایه و لبة این جام به وضوح می توان گفت دیواره های آن در اصل اندکی زاویه دار بود. این جام از داخل به صورت نیمه برجسته گوژ کاری شده و سپس بر روی سطح خارجی آن قلم زنی صورت گرفته و برروی پایه و دیواره های آن دسته ای از تصاویر در قالب شمایل اجرا شده اند. کسانیکه این جام طلا را به طور کامل مطالعه کرده اند معتقد هستند که اثر کاملاً خیره کننده ای است، نه به خاطر این که یک کار بزرگ هنری است، زیرا بیش از حد پرکار بوده و فاقد یک ترکیب مجلل می باشد. نقشها به وسیلة یک نوار دو تسمه ای در بالا ویک تک تسمه ای در پایین محدود شده اند، صحنه ها بنابر اهمیتشان در یک یا دو ردیف که تنها با خط زمینة فرضی تقسیم شده اند ترکیب یافته اند.



در بالاترین ردیف 3 خدا هر یک سوار بر یک ارابه قرار دارند، دو تـا از ارابـه هـا بـه وسیله قاطر کشیده می شوند و یکی ازآنها با گاو نر، در برابر سومین خدا کاهنی ایستاده است که جام بلندی را بدست دارد به عکس نقش مردهای مو بلند و ریش دار روی جام، این کاهن موی خود را در جلو پیشانی به طرف بالا شانه کرده است. گویا او یک قربانی از گوسفندانی را هدیه می کند که به وسیله دو مرد پشت سروی آورده شده اند، سه خدا احتمالاً عبارتند از خدای هوا که ممکن است به وسیلة گاونری که ارابه او را می کشد و معمولاً در مذهب آسیای غربی همراه با خدای هوا است مشخص گردد . دیگر خدای زمین که کلاه شاخداری به سر دارد و سرانجام خدای خورشید که با دایره خورشید بالدار یا شعاع دار روی سرش قابل تشخیص است. زیر پای خدای هوا بر ارابه اش نبرد نیرومندای در حال وقوع است، یک پهلوان بادستهای حفاظت شده به وسیلة سپرهای کوچکی که به عنوان اسلحه نیز به کار می روند، بر علیه هیولائی می جنگد که دارای سرو بالاتنة انسان بوده و پایین تنه اش در کوهی محاط شده است، کوهی که پشت آن در عقب به شکل ماری با سه سر سگ یا گرگ به سوی بالا انحناء می یابد. حبابها در پیرامون نهر آب بالا می آیید و تا اطرف پشت هیولای کوه اسکیلا مانند را فرا می گیرند، احتمال می رود پهلوانی که با هیولای کوه می جنگد همان خدای هوا باشد، گذشته از صحنة نبرد، در قسمت چپ پایین صحنه ای است که در آن یک کودک به خدای بر تخت نشسته ای عرضه می گردد. وی در یک دست تبر یا تیشه ای را گرفته و دست دیگر را به سوی کودک دراز کرده است. در طرف راست صحنه نبرد الهه ای بر روی دو قوچ ایستاده، شنل خود را باز کرده و بدن برهنه خود را در شیوه ای که از روی نقوش در هنر سوریه کاملاً شناخته شده به نمایش گذارده است. می توان این صحنه ها را با یک حماسة مربوط به یک خدای هوری به نام کوماربی که در یک متن ادبی هیتی به جا مانده است مربوط ساخت. هوریها مردمی غیر سامی و غیر هند و اروپایی بودند که در نیمه دوم هزاره دوم قبل از میلاد از شمال سوریه تا غرب ایران گسترش یافتند. گذشته از این مشخصات کلی، ویژگی های در این جام وجود دارد که به طور مشخص ایرانی بوده اند برای مثال طرزی که در آن کماندار کمان را بر روی پای خود نهاده حرکتی است که بعدها در هنر مادها و هخامنشیها یافت می شود.

عقاب یا بازی که الهه ای را حمل می کند، مانند پرندة ایلام قدیم از شوش و تزیین دسته جدیدتری از حسنلو، از پایین دیده می شود. مشخص ترین آنها مشبک کردن بدن جانوران است به ویژه بدن شیر که مرکب الهه ای را با یک آیینه تشکیل می دهد. در این جا دایره های متحدالمرکز زانوها و آرنجها به وسیلة خطوط موازی با هم پیوند داده شده اند، و خطوط موازی بیشتری به نقاطی که به وسیله یال جانور پنهان گشته اند، ادامه می یابند . بی تردید آنچه از دیدگاه محققین این اثر را نامبردار مینماید تنها زرین بودن این اثر نیست ، تصاویر موجود بر روی جام به گونه جالب توجهی بیان کننده وجوهی از زندگی ساکنین این محل در خلال هزاره اول قبل از میلاد است که امروز دسترسی به تمام آن اطلاعات برای باستان شناسان ممکن نیست . ابزار و ادوات ، سلاحها ، نوع پوشش جامعه ، تفکرات مذهبی ، تکنیکهای اجرایی وموضوعات مردم شناختی همه و همه بخشی از زیباییهای مستتر در این اثر ارزشمند تاریخی است در یک کلام جام زرین حسنلو آمیخته ای از هنر و اسطوره ساکنان این سرزمین تمدن خیز به شمار می آید